Bez nich nauka nie byłaby taka sama a historia często milczy o ich osiągnięciach. Kim były genialne Polki, które wyprzedzały swoją epokę, a których nazwiska nie zawsze trafiały do podręczników?

Luty to miesiąc, w którym warto o nich mówić głośniej. Międzynarodowy Dzień Kobiet i Dziewcząt w Nauce oraz Dzień Nauki Polskiej, to doskonała okazja, by przypomnieć o ich wkładzie, ich walce o uznanie i naukową przestrzeń dla kolejnych pokoleń badaczek. Czy jesteśmy gotowi oddać im należne miejsce?

W najnowszym odcinku cyklu Historii Równości cofniemy się w czasie, by odkryć zapomniane bohaterki polskiej nauki – ich pasję, determinację i przełomowe dokonania, które wciąż inspirują. Dr Monika Opioła-Cegiełka (MOC) dokłada kolejną cegiełkę do tej opowieści, wydobywa na światło dzienne pomijane karty historii i przywraca naukowczyniom należny głos. Przeżyjmy MOC historii razem!

Historie Równości. Polskie pionierki nauki. Genialne i (nie)zapomniane

11 lutego obchodzimy Międzynarodowy Dzień Kobiet i Dziewcząt w Nauce, ustanowiony przez ONZ w 2015 roku, który po raz dziesiąty promuje udział kobiet w STEM (nauce, technologii, inżynierii i matematyce).

19 lutego świętujemy Dzień Nauki Polskiej, który po raz piąty oddaje hołd osiągnięciom polskich naukowców. Data ta nie jest przypadkowa – tego dnia w 1473 roku urodził się Mikołaj Kopernik, jeden z najwybitniejszych polskich uczonych.

Oba święta to świetna okazja, by odkryć na nowo wkład polskich naukowczyń. Choć nazwisko Marii Skłodowskiej-Curie zna cały świat, wiele innych genialnych Polek, które zmieniły bieg historii nauki, pozostaje w cieniu. Ich odkrycia, realizowane w trudnych czasach, miały ogromne znaczenie, ale nie doczekały się zasłużonego uznania. Czas przywrócić pamięć o tych pionierkach i zainspirować kolejne pokolenia!

• Józefa Joteyko (1866-1928), psycholożka, pedagożka i fizjolożka pracy, przewodnicząca belgijskiego Towarzystwa Neurologicznego i wielokrotna laureatka paryskiej Akademii Nauk, która badawczo zajmowała się m.in. zjawiskiem zmęczenia. Po zakończeniu I wojny światowej, Joteyko zrezygnowała z zagranicznej kariery i przyjechała do Warszawy by zająć się m.in. pedagogiką pracy. Jej prace można znaleźć w zbiorach Polona.
  
  
• Janina Kosmowska (1864-1951), jedna z pierwszych polskich studentek Uniwersytetu Jagiellońskiego (razem z Jadwigą Sikorską i Stanisławą Dowgiałło), mimo otrzymania dyplomu magistra farmacji, zgodnie z ówczesnymi przepisami na ziemiach polskich, nie mogła wykonywać zawodu farmaceuty – otworzyła więc zakład kefirowy (kefir był uważany za środek leczniczy przydatny w leczeniu chorób płuc). Dziś pamiętamy o pierwszych hospitantkach – studentkach UJ, ale właściwie znamy jedynie ich nazwiska.
  
  
• Helena Willman-Grabowska (1870-1957), językoznawczyni, indolog i iranistka, badająca kilkanaście różnych języków (w tym sanskryt), tytuł doktora uzyskała na Sorbonie. To we Francji była doceniana przez środowisko i władze. Te ostatnie do tego stopnia, że w latach 1922-1923 reprezentowała francuskie ministerstwo oświaty w rozmowach ze stroną polską w celu nawiązania kontaktów między państwami. Dziś pamiętamy ją jako pierwszą wykładowczynię i kobietę profesora w historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, ale profesurę w Polsce uzyskała dopiero po wielu latach starań.
  
  
• Maria Antonina Czaplicka (1886-1921), była docentką w Oxfordzie, pierwszą w historii tej uczelni wykładowczynią antropologii (i jedyną wówczas kobietą wykładowczynią w Oxfordzie). Ta wybitna polska etnografka i antropolożka zasłynęła wyprawą badawczą na Syberię, gdzie prowadziła badania nad kulturą i życiem rdzennych ludów. Nigdy jednak nie otrzymała stałej posady na uczelni. Gdy w 1919 r. wrócił na uniwersytet wykładowca, którego zastępowała – Czaplicka straciła pracę. Nie utrzymała także stanowiska na Uniwersytecie Bristolskim, a kolejne niepowodzenia zawodowe i prywatne jeszcze bardziej ją osłabiły. W 1921 r. zmarła tragicznie.

Udział kobiet nie tylko w badaniach naukowych w dużych ośrodkach badawczych, ale i w strukturach naukowych długo był najpierw niemożliwy, potem ograniczony. Wśród pań profesor założycielek jednostek badawczych warto wymienić szczególnie dwie:

• Alicję Dorabialską (1897-1975), polską fizykochemiczkę, uczennicę Marii Skłodowskiej-Curie (1925-1926) oraz profesor Politechniki Lwowskiej, Warszawskiej i Łódzkiej. Pierwszą kobietę z profesurą w naukach ścisłych (1934). Dziś jej nazwisko kojarzy się przede wszystkim z obchodzącą w tym roku 80-lecie istnienia Politechniką Łódzką (była pierwszą dziekan Wydziału Chemicznego PŁ). Więcej o profesor Dorabialskiej można dowiedzieć się na piekniejszastronanauki.pl,
  
  
• Wilhelminę Iwanowską (1905-1999), bohaterkę zeszłorocznego Roku Kobiet Odważnych Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Profesor Iwanowska była pionierką polskiej astrofizyki, współtwórczynią Obserwatorium Astronomicznego w Piwnicach, a także pierwszą kobietą w zarządzie Międzynarodowej Unii Astronomicznej. W 1945 r. wraz z wieloma innymi pracownikami wileńskiego Uniwersytetu Stefana Batorego repatriowała się do Torunia i współtworzyła Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Toruń ogłosił ją patronką 2025 r.

Obchodząc Międzynarodowy Dzień Kobiet i Dziewcząt w Nauce oraz Dzień Nauki Polskiej, oddajemy hołd tym wybitnym Polkom, których osiągnięcia często pozostają w cieniu. Ich wytrwałość i pasja torowały drogę kolejnym pokoleniom badaczek, choć same nierzadko zmagały się z przeciwnościami losu. Dziś mamy szansę nie tylko przywrócić pamięć o ich dorobku, ale także stworzyć świat, w którym każda dziewczyna i kobieta może bez przeszkód realizować swoją naukową pasję. Niech ich historia będzie inspiracją, by nauka w przyszłości miała jeszcze więcej kobiecych twarzy!

W 2024 r. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego deklarowało, że świat nauki potrzebuje odważnych kobiet. Do tych słów należy jednak dodać, że kobiety potrzebują świata, który pozwoli im nauką się zajmować.

Historie Równości to autorski cykl realizowany w ramach Kultury Równości Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, prowadzony przez dr Monikę Opiołę-Cegiełkę – historyczkę i filolożkę romańską, adiunktkę na Wydziale Historycznym UKW.