Dzień Praw Człowieka, obchodzony corocznie 10 grudnia, jest świętem o zasięgu globalnym, ustanowionym przez Organizację Narodów Zjednoczonych w 1950 roku. Data ta została wybrana nieprzypadkowo - upamiętnia ona historyczną chwilę z 10 grudnia 1948 roku, kiedy Zgromadzenie Ogólne ONZ w Paryżu przyjęło Powszechną Deklarację Praw Człowieka, jeden z najważniejszych dokumentów w dziejach ludzkości.

Historia powstania święta

Po tragicznych doświadczeniach II wojny światowej i zbrodni totalitaryzmów społeczność międzynarodowa zdecydowała się stworzyć międzynarodową platformę działań mających zapobiec powtórzeniu się historycznych błędów. Na Konferencji w San Francisco w 1945 roku, gdzie podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych powołującą do życia ONZ, blisko 40 organizacji pozarządowych zaapelowało o większą uwagę dla praw człowieka.

W 1946 roku ONZ utworzyła Komisję Praw Człowieka, której przewodniczącą została Eleanor Roosevelt – amerykańska aktywistka i wdowa po prezydencie USA Franklinie D. Roosevelcie. Pod jej wybitnym przywództwem komisja podjęła się zdefiniowania praw człowieka i podstawowych wolności. Prace nad dokumentem były niezwykle pracochłonne - przeprowadzono 1400 rund głosowań, poddając praktycznie każde słowo i paragraf gruntownej analizie.

10 grudnia 1948 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Powszechną Deklarację Praw Człowieka bez głosu sprzeciwu, choć osiem krajów wstrzymało się od głosu, w tym Polska, ZSRR, Czechosłowacja, Jugosławia i RPA. Formalne ustanowienie Międzynarodowego Dnia Praw Człowieka nastąpiło w 1950 roku, kiedy Zgromadzenie Ogólne przyjęło rezolucję 423 (V) zapraszającą wszystkie państwa i zainteresowane organizacje do obchodzenia 10 grudnia jako Dnia Praw Człowieka.

Zasięg globalny święta

Dzień Praw Człowieka jest świętem międzynarodowym, obchodzonym na całym świecie. Nie jest ograniczony do jednego kraju czy regionu - jest to globalne wydarzenie promujące świadomość praw człowieka i ich ochronę. 

Niektóre kraje nadały mu szczególny status urzędowego święta państwowego. Według dostępnych danych, 10 grudnia jest świętem państwowym w: Gwinei Równikowej, Namibii, Kambodży, Kiribati oraz na Turks i Caicos. W wielu innych krajach, choć nie jest dniem wolnym od pracy, święto to jest uroczyście obchodzone przez instytucje publiczne, organizacje pozarządowe i społeczeństwo obywatelskie.

Organizacje takie jak ONZ, Amnesty International, organizacje regionalne Czerwonego Krzyża oraz liczne NGO-sy na całym świecie prowadzą działania upamiętniające ten dzień - od kampanii świadomościowych, przez warsztaty i seminaria, po happeningi uliczne i festiwale.

Polska a Dzień Praw Człowieka

W kontekście Polski sytuacja historyczna była złożona. W 1948 roku, podczas głosowania nad Powszechną Deklaracją Praw Człowieka, Polska Ludowa - jako kraj znajdujący się pod wpływem ZSRR – wstrzymała się od głosu. Stosunek ówczesnych władz komunistycznych do doktryny praw człowieka był wrogi, gdyż krytycy systemu komunistycznego czerpali właśnie z praw człowieka uzasadnienie swojej krytyki. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka nie była szeroko dostępna w PRL - pierwszy raz wydrukowano ją dopiero 9 lat po przyjęciu, w 1957 roku.

Dopiero po transformacji ustrojowej w 1989 roku Polska zaczęła w pełni obchodzić Międzynarodowy Dzień Praw Człowieka jako suwerenne demokratyczne państwo. Obecnie święto to jest szeroko uznawane i obchodzone przez instytucje publiczne, w tym Policję, Straż Graniczną, Rzecznika Praw Obywatelskich, szkoły oraz organizacje społeczne.

Czym są prawa człowieka?

Prawa człowieka to podstawowe normy i zasady przysługujące każdemu człowiekowi wyłącznie z racji bycia istotą ludzką, niezależnie od rasy, koloru skóry, płci, języka, religii, poglądów politycznych, pochodzenia narodowego lub społecznego, majątku, urodzenia czy jakiegokolwiek innego statusu.

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka składa się z 30 artykułów i obejmuje szerokie spektrum praw i wolności. Do najważniejszych należą:

• Prawa osobiste i wolnościowe: prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego, zakaz niewolnictwa i tortur, prawo do uznania osobowości prawnej, zakaz arbitralnego zatrzymania i aresztowania.
• Prawa polityczne: prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania, wolność opinii i jej wyrażania, wolność pokojowych zgromadzeń i stowarzyszania się, prawo do udziału w życiu publicznym i wyborach.
• Prawa społeczne i ekonomiczne: prawo do pracy w godziwych warunkach, do zabezpieczenia społecznego, do nauki, do odpowiedniego standardu życia, do ochrony zdrowia.

Prawa człowieka charakteryzują się następującymi cechami:

• Uniwersalność – przysługują wszystkim ludziom bez wyjątku
• Niezbywalność – żadna władza nie może ich odebrać, nie można się ich zrzec
• Nienaruszalność – istnieją niezależnie od władzy
• Naturalność – wynikają z przyrodzonej godności osobowej
• Niepodzielność – wszystkie stanowią integralną i współzależną całość

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka została przetłumaczona na ponad 530 języków i dialektów, co czyni ją najczęściej tłumaczonym dokumentem na świecie i posiadaczką Rekordu Guinnessa w tej kategorii.

Łamanie praw człowieka na świecie

Niestety, mimo upływu ponad 75 lat od przyjęcia Deklaracji, prawa człowieka nadal są masowo łamane na całym świecie. Raporty organizacji takich jak Amnesty International i Human Rights Watch dokumentują systematyczne naruszenia w wielu krajach.

Do najbardziej dotkniętych łamaniem praw człowieka regionów i krajów należą między innymi:

• Azja: Chiny (prześladowanie Ujgurów, polityka jednego dziecka, cenzura i brak wolności), Korea Północna (obozy koncentracyjne, tortury, brak podstawowych wolności), Mjanma/Birma (konflikty etniczne, przemoc wojska), Pakistan, Afganistan (kara śmierci, kamieniowanie, prześladowanie kobiet).
• Bliski Wschód: Arabia Saudyjska, Izrael (okupacja Palestyny, Gaza), Syria, Irak (tortury, kary śmierci).
• Afryka: masowe naruszenia praw w wielu krajach północnej i środkowej Afryki, gdzie ludzie nie mają dostępu do wody pitnej, żywności i leków, wojny domowe z udziałem dzieci-żołnierzy, przemoc seksualna (szczególnie w Sudanie i Republice Środkowoafrykańskiej).
• Europa i Ameryki: Rosja (inwazja na Ukrainę, represje wobec opozycji), Białoruś, Wenezuela, Brazylia, Meksyk.

Według raportu z 2024 roku świat przeżywa kryzys praw człowieka charakteryzujący się: rozprzestrzenianiem praktyk autorytarnych, masowym tłumieniem sprzeciwu i wolności wypowiedzi, zbrodniami wojennymi i naruszeniami prawa międzynarodowego podczas konfliktów zbrojnych (szczególnie w Gazie), zwiększoną dyskryminacją mniejszości, transnarodowymi represjami, wykorzystywaniem technologii do naruszania praw oraz atakami na obrońców praw człowieka.

W 2024 roku zabito co najmniej 124 dziennikarzy - najwyższą liczbę w historii notowaną przez Komitet Ochrony Dziennikarzy. Jednocześnie co najmniej 21 państw wprowadziło prawa lub projekty ustaw mające na celu tłumienie wolności słowa lub zakaz działalności mediów.

Współczesne znaczenie i obchody

Dzień Praw Człowieka w 2024 roku przebiegał pod hasłem "Our rights, our future, right now" ("Nasze prawa, nasza przyszłość, tu i teraz"), podkreślając potrzebę natychmiastowego działania na rzecz ochrony praw człowieka jako ścieżki do rozwiązań umożliwiających budowanie lepszej przyszłości, szczególnie w czasach kryzysów.

To święto osób zaangażowanych w działania na rzecz poszanowania praw i wolności człowieka z różnych kontynentów i kultur na całym świecie. Jest także okazją do potwierdzenia znaczenia praw człowieka w odbudowywaniu świata, potrzebę globalnej solidarności oraz naszej wzajemnej więzi i wspólnego człowieczeństwa.

Eleanor Roosevelt, która odegrała kluczową rolę w powstaniu Deklaracji, powiedziała słowa, które pozostają aktualne: "Gdzie w końcu zaczynają się powszechne prawa człowieka? W małych miejscach, blisko domu - tak blisko i tak małych, że nie można ich znaleźć na żadnej mapie świata. A jednak są to miejsca, w których żyje każda osoba; sąsiedztwo, w którym mieszka; szkoła lub uniwersytet, który uczęszcza; fabryka, gospodarstwo lub biuro, w którym pracuje. To są miejsca, gdzie każdy mężczyzna, kobieta i dziecko poszukuje równej sprawiedliwości, równych szans, równej godności bez dyskryminacji. Jeśli te prawa nie mają znaczenia tam, to mają niewielkie znaczenie gdziekolwiek indziej".

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka pozostaje fundamentem międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka i inspiracją dla konstytucji wielu narodów. Mimo współczesnych wyzwań i kryzysów, jej przesłanie o przyrodzonej godności i równych prawach każdego człowieka zachowuje swoją aktualność i wzywa nas wszystkich do działania na rzecz bardziej sprawiedliwego świata.